Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?
DEHB çocuklu çağının en önemli psikiyatrik sorunlarının başında gelir. Aileyi, okulu ve toplumu ilgilendiren yönleriyle ve geniş anlamıyla bir eğitim ve öğretim sorunudur. Dolayısıyla bu rahatsızlık çocuğu olduğu kadar aileyi, okul arkadaşlarını, öğretmenlerini ve sosyal çevresindeki kişileri de eşit oranda etkiler.
Dikkat eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) okul öncesi dönem ve okul çağı çocuklarında belirgin hale gelen bir bozukluktur. Çocuğun davranışlarını kontrol etmesi ve dikkatini vermesinde sorun vardır.
DEHB Türleri
“Hiperaktivite”, aşırı hareketlilik anlamına gelmektedir; ancak bu terim DEHB olan çocukların tümünü iyi anlatan bir terim değildir, çünkü hiperaktivite olmadan da DEHB olabilir. Bazı çocuklarda en belirgin şikayet dikkat süresinin çok kısa olmasıdır. Yani DEHB olan çocukların bir kısmında aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ile ilgili belirtiler ön plandayken bir kısmında dikkatsizlik ile ilgili şikayetler ön plandadır. Önemli bir kısmında ise her iki gruptan şikayetler bir arada görülür.
Üç farklı DEHB türü vardır. Bunlar:
- Kombine DEHB (en yaygın tür), tüm belirtileri içerir
- Dikkatsiz DEHB dikkat ve konsantrasyon eksikliği
- Hiperaktif-dürtücü DEHB, dikkatsizliğin olmadığı hiperaktivite
DEHB Belirtileri
DEHB teşhisi için, bozukluğa sebep olan bazı belirtiler 7 yaşından önce sergilenmiş olmalıdır. Ayrıca belirtiler birden fazla yerde görülmüş olmalıdır. Örneğin, bir çocuk evde ve okulda belirtileri sergilemiş olmalıdır. Ayrıca, belirtilerinin kişinin evde, sosyal çevrede işlevselliğini engellediğine dair net kanıtlar olmalıdır.
DEHB’nin ana belirtileri dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüselliktir. Aşırı hareketlilik ve dikkati sürdürme zorluğu; öğrenmeyi etkileyen, arkadaş ilişkilerinde, evde ve sınıfta önemli disiplin sorunlarına yol açan bir durumdur. Bunlar, çocuktan çocuğa değişen şiddetlerde görülebilir. Yani, bazılarında hiperaktivite ön plandayken, diğerlerinde dikkatsizlik ağır basabilir.
- Dikkat Eksikliği
- Hiperaktivite
- Dürtüsellik
Hiperaktivite belirtileri
- Yerinde duramazlar
- Oturması gerektiği halde oturamazlar (Otururken kıpır kıpır kıpırdanmak)
- Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çekerler
- Yerli yersiz koşup tırmanırlar
- Çok konuşurlar
- Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını yapıştırırlar
- Her zaman bir şeylerle uğraşırlar
- Sırasını beklemekte zorlanırlar
- Olaylara veya konuşmalara müdahale edip yarıda keserler
- Masanın başında oturamaz, dolayısıyla derslerini uygun mekânlarda çalışamazlar
Dikkatsizlik Belirtileri
- Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemezler
- Dikkatlerini yaptığı işe veya oyuna vermekte zorlanırlar
- Evde veya okulda yapacağı işler ve aktiviteler için gereken malzemeleri kaybederler
- Siz konuşurken dinlemez gibi görünürler
- Detayları gözden kaçırırlar
- Düzensiz görünürler
- Düzensiz çalışma alışkanlıkları
- Ev ödevi veya günlük işler gibi görevleri tamamlamama
- Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta zorlanırlar ve bunlardan kaçınırlar
Unutkandırlar - İlgileri kolayca başka yönlere kayar
Dürtüsellik belirtileri nelerdir?
- Bildiği sorunun cevabını sorunun tamamını dinlemeden vermek
- Hareketlerini frenleyememek
- Sabırsızlık, düşünmeden hareket etmek
- Başkasının sırasının bitmesini beklemede zorluk
- İsteklerini erteleyememe
- İstenilen bir şey için tutturmak
- Konuşurken araya girmek
- Uygunsuz zamanlarda sohbete başlama
Yapılan araştırmalara göre, çocuk 3-6 yaş arasında ne kadar fazla televizyon izliyor ve bilgisayar kullanıyorsa, 7 yaş civarında yaşanan dikkat ve öğrenme sorunlarının arttığı görülüyor.
Dikkat Eksikliği:
Dikkat eksikliği belirtileri belirgin iken hiperakitvite ve impulsivite belirtileri daha az gözlenir. Genellikle ders başarıları iyi değildir, ancak hiperakitvite ve impulsiviteleri belirgin olmadığından uyum sorunu yaşamazlar.
Çocukta dikkat kusuru özellikle eğitim hayatının başlamasıyla belirgin hale gelir. Okulun başlamasıyla birlikte öğrenmeye karşı ilgisizdirler. Ödev yapmayı sevmez, anne/baba ve öğretmenin zoruyla ödev yaparlar. Üzerine aldıkları bir işi sürekli bitirmekte zorlanır, bir işi bitirmeden hemen diğerine geçerler.
Sınıfta dersi takip etmedikleri gözlenir. Dışarıdan gelen uyarılarla hemen dikkatleri dağılır. Derste sıkılmaları nedeniyle sınıfın dikkatini ve huzurunu bozacak davranışlar sergileyebilirler. (derste konuşma, arkadaşlarına laf atma ve garip sesler çıkarma gibi).
Okuma ve yazma kaliteleri yaşıtlarından kötü, defter düzeni ve yazıları bozuk olabilir. Okurken sık hata yapabilir ve cümlenin sonunda kelime uydurmalarına rastlanabilir. Unutkandırlar. Sınıfta sık eşya kaybetme yanında, iyi öğrendiklerini düşündüğünüz bir bilgiyi de çabuk unutabilirler. Kendilerine uygun bir çalışma düzeni ve sistemi geliştiremezler. Okuma ve yazmayı genellikle sevmezler.
Yaşanan tüm bu öğrenme zorluklarına sınavlarda dikkatsizce yapılan hatalar eklenir. Sabırsızlıkları nedeniyle soruları hızlıca okuma, tam okumama ve yanlış okumalara sık rastlanır. Bu nedenle çok iyi bildikleri bir soruyu dahi yanlış cevaplayabilirler. Test sınavlarında çeldiricilere kolaylıkla kanarlar.
Hiperaktivite
Hiperakitvite ve impulsivite belirtileri belirgin iken eksikliği belirtileri daha az gözlenir. Genellikle ders başarıları kötü değildir, ancak bulundukları ortamda hiperakitvite ve impulsiviteleri nedeniyle uyum sorunu yaşarlar.
Aşırı hareketliliği aileler genellikle “düz duvara tırmanır” şeklindeki benzetmelerle aktarırlar. Bitmek tükenmek bilmeyen bir enerjileri vardır. Gerçekten yerinde duramama, kıpır kıpırlık bu çocukların temel özelliklerindendir. Bu aşırı hareketliliği çocukluk döneminin normal hareketliliğinden ayırt etmek gerekir. En temel ölçüt, çocuğun bu tür davranışları yüzünden yaşamının hemen her alanında ciddi zarar görmeye başlamasıdır.
Hiperaktivite yaş ve gelişimsel aşamaya göre değişir. DEHB’li okul öncesi çocuklar sürekli hareket halinde olmaya ve mobilyaların üstünde zıplamaya meyillidir ve oturularak yapılan grup aktivitelerine katılmakta zorluk çekerler. Örneğin, bir hikayeyi dinlemede problem yaşayabilirler. Okul çağındaki çocuklar benzer davranışları daha az sıklıkta sergilerler. Oturmakta zorluk çekerler, sürekli kıpırdanırlar ve aşırı konuşurlar. Ergenler ve yetişkinlerde hiperaktivite kendini yorulmak bilmezlik şeklinde gösterebilir ve bu kişiler uzun süre sessizce oturarak yapılan aktivitelere katılmakta zorluk çekerler.
Dikkat sorunu biraz daha baş edilebilir bir sorun oluyor, hiperaktivite biraz daha zorlayıcı olabiliyor. Çünkü hiperaktivite davranış sorunlarını da beraberinde getiriyor.
Dürtüsellik (impulsivite):
Dürtüsellik dediğimizde aklına geleni aklına geldiği an yapmak, kendini kontrol etmede güçlük çekmeyi kastediyoruz. Bu davranışın sonu neye varır, ne gibi olumsuzluklar olabilir, bunlar göz önüne alınmaz. Bu çocukların yaşantılarında hep pişmanlıklar ve özürler vardır. Sabırsızlıkları, sırasını beklemekte güçlük çekmeleri ve yönergeleri dinlemeleri tipik özellikleridir.
Dürtüsellik sürekli bir şeylere veya kişilere çarpmak gibi kazalara sebep olabilir. Ayrıca DEHB olan çocuklar sonucunu düşünmeden tehlikeli aktivitelerle uğraşabilirler. Örneğin riskli yerlere tırmanabilirler.
DEHB Tanısı Nasıl Konur?
Tanı konulması aşaması ayrıntılı bilgi alınması ile başlar, anne-babadan, öğretmenden, çocuğun kendisinden ve olabildiğince çok bilgi kaynağından bilgi elde edinilmeye çalışılır. Aileler çoğu zaman okul öncesi dönemde dikkatsizlik, aşırı hareketlilik, dürtüsellik belirtilerini gözlemlerler ancak genellikle tanı, çocuğun okula başlamasından sonra konulur. Aile içinde ve erken dönemde sorun yaratmasa da okul gibi yapılandırılmış, kurallı ve kalabalık bir ortamda belirtiler belirgin hale gelir.
Daha sonraki aşama çocuğa hekim tarafından fizik muayene yapılmasıdır; ayrıntılı bir fizik muayene, işitme ve görme ile ilgili sorunlar da dahil karışabilecek diğer tıbbi nedenlerin anlaşılmasını sağlayacaktır.
Çocuğun davranışlarının gözlenmesi de önemli olan bir diğer basamaktır. Ancak her ne kadar bazı çocuklarda DEHB belirtileri dört dörtlük gözlemlenebilir olsa da çoğu zaman bu mümkün değildir. Çocuk birebir görüşme esnasında ve daha önce hiç karşılaşmamış olduğu bir ortamda, okulda ya da evde olduğundan farklı olabilir.
DEHB ile beraber sık görülen durumlar nelerdir?
DEHB olan çocuklar diğer bazı bozuklukların gelişmesi ya da beraber görülmesi için artmış risk taşırlar:
* Davranım Bozukluğu
* Depresyon
* Anksiyete Bozuklukları (takıntılar, korkular, kaygılar,…)
* Gelişimsel (ör: motor becerilerinde) gecikmeler
* Öğrenme Güçlükleri (okuma, yazılı-anlatım , matematik, karma)
* Tik Bozuklukları
Bu bozukluklar DEHB olan çocukların 2/3’sinde gözlenebilir. Bu nedenle tanı konulur konulmaz bu yöndeki değerlendirmelerin yapılması, eşzamanlı diğer bozuklukların da araştırılması gerekir.
Sonuç:
DEHB olan çocuklarda en iyi tedavi yaklaşımını belirlemek için ayrıntılı bilgi almak, çok kaynaktan bilgi toplamak, ailenin ve çocuğun özelliklerinin belirlenmesi şarttır. Her çocuk birbirinden farklı olduğu gibi her DEHB olgusu da birbirinden farklıdır. Bu farklılıkları da göz önüne alan tedavi yaklaşımları uygulanır. Takip eden uzmana bu konuda yardımcı olmanız, öğrenciniz için üreteceği çözümlerin daha yaratıcı ve çocuğa özel olmasını sağlayacaktır.
Bu çocuklarda iş/ödev ve zaman ilişkisini düzenlemek hayatı kolaylaştırır. Bir ödevin/görevin küçük ve daha kolay yapılabilir parçalara bölünmesi önemli bir rahatlama sağlar. İş planı yapmak yani hangi zaman diliminde ne kadar işin gerçekleştirileceğini hesaplamak ve buna göre hareket etmesini sağlamak önemlidir. Hedef koymak kadar konulan hedefe nasıl ve hangi yollardan gidilebileceği hususunda yol göstermek işe yarayacaktır. Gerektiğinde hedefi değiştirmek ya da hedefe götürecek farklı yolları kullanmayı öğrenmek gibi bilişsel teknikleri çocuklar anne-baba ile geçirilen zamanda veya oyun, spor gibi faaliyetlerdeki uygulamalardan öğrenebilirler.